Black Friday w Polsce i nadużycia – co na to prawo?

Black Friday to pewnego rodzaju tradycja gospodarcza, która przypłynęła do nas, podobnie jak np. Halloween, wprost zza Oceanu. Polega ona na tym, że przez jeden dzień w roku (w pierwszy piątek po Dniu Dziękczynienia), ogromna ilość towarów konsumpcyjnych sprzedawa jest po drastycznie obniżonej cenie, a tłumy Amerykanów szturmują sklepy (w tym także sklepy Internetowe) w polowaniu np. na przeceniony sprzęt elektroniczny. Przed największymi sieciówkami typu Macy’s, wielostysięczne tłumy ustawiają się w kolejkach już na kilka dni przed dniem wyprzedaży. Dla ogromnej ilości sprzedawców w U.S.A. dochód w tym dniu jest największym w ciągu całego roku.

A jak Czarny Piątek wygląda w Polsce? Dla naszych (formalnie) rodzimych przedsiębiorców to także okazja do znaczącego polepszenia swoich wyników finansowych. Rzecz w tym, że Czarny Piątek z Black Friday, oprócz znaczenia semantycznego, ma niewiele wspólnego. W Kraju nad Wisłą praktykowane są bowiem zachowania, które bardzo często polegają na celowym wprowadzaniu kupującego w błąd. Weźmy oto kilka przykładów:

Przykład 1) Na kilka dni przed Wielkim Piątkiem cena produktu z np. 100 zł winduje do ceny np. 150 zł, aby w dzień wyprzedaży spaść do „promocyjnej” kwoty 75 zł. Kupujący jest przekonany, że nabył towar z 50% obniżką, podczas gdy w rzeczywistości zaoszczędził na tej transakcji tylko 25%.

Przykład 2) Na kilka dni przed Wielkim Piątkiem cena produktu z np. 100 zł winduje do ceny np. 150 zł, aby w dzień wyprzedaży spaść do poprzedniej, identycznej kwoty 100 zł. Kupujący jest przekonany, że nabył towar z 25% obniżką, podczas gdy w rzeczywistości nie zaoszczędził ani złotówki.

Przykład 3) Tzw. jazda po bandzie. Na produkcie o początkowej cenie np. 50 zł sprzedawca nakleja karteczkę z przekreśloną kwotą np. 500,00 zł i nową, wytłuszczoną wielkimi literami ceną 100 zł. Przeciętny Kowalski pomyśli, że kupując daną rzecz aż 400 zł taniej robi interes swojego życia. Co więcej, przysłowiowy Kowalski kupi od razu 2-3 sztuki tego towaru, bo może „będzie na później”, albo na wypasiony prezent dla znajomego. W efekcie, Kupujący w promocji nabywa dany produkt drożej, niż mógł nabyć go przed promocją.

A co na to polskie prawo?

W pierwszej chwili mogłoby się wydawać, że z uwagi na działającą u nas od wielu lat gospodarkę wolnorynkową oraz tzw. swobodę zawierania umów, wyrażoną w przepisie art. 353¹ ustawy z dnia z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, sprzedawcy wolno ustalać cenę wg. własnego widzimisię, a kupującego do nabycia danego towaru przecież i tak nikt (teoretycznie) nie zmusza.

Art. 353¹. Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.

Rzecz w tym, że nie każdy kupujący potrafi trzeźwym okiem ocenić rzeczywistą wartość danego produktu, a tym bardziej mało kto śledzi ceny tysięcy towarów konsumpcyjnych, aby w Wielki Piątek wiedzieć, czy dany produkt faktycznie jest przeceniony, czy może Kowalski jest na najlepszej drodze do padnięcia ofiarą czarnopiątkowego oszustwa. Wprawdzie z pomocą przychodzą strony Internetowe, takie jak fakefriday.org, to i tam nie znajdziemy absolutnie wszystkich informacji, które pozwolą nam ominąć nieuczciwych sprzedawców.

Wracając do istniejących w tym zakresie regulacji prawnych wskazać należy, że przepisy Kodesu cywilnego nie są jedynym źródłem prawa, którym należy posiłkować się w relacjach pomiędzy nabywcą (najczęściej konsumentem), a sprzedawcą. Kluczowe znaczenie ma tu bowiem ustawa z dnia 23 sierpnia 2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (którą w dalszej części będę nazywał „ustawą”) oraz centralny organ administracji państwowej, jakim jest Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Szczególnie istotnym w kontekście oceny dopuszczalności manipulacji cenowej jest przepis art. 7 pkt 7 ustawy:

Art. 7. Nieuczciwymi praktykami rynkowymi w każdych okolicznościach są następujące praktyki rynkowe wprowadzające w błąd: (…)

7) twierdzenie, że produkt będzie dostępny jedynie przez bardzo ograniczony czas lub że będzie on dostępny na określonych warunkach przez bardzo ograniczony czas, jeżeli jest to niezgodne z prawdą, w celu nakłonienia konsumenta do podjęcia natychmiastowej decyzji dotyczącej umowy i pozbawienia go możliwości świadomego wyboru produktu.

Art. 7 ustawy, czyli tzw. czarna lista nieuczciwych praktyk rynkowych, to wyliczenie enumeratywne, zwane także zamkniętym (numerus clausus), a więc takie, które nie podlega rozszerzeniu na inne stany faktyczne, bez wyraźnej ingerencji ustawodawcy w treść samego przepisu. Podobnie zresztą skonstruowane są przepisy art. 9 ustawy, czyli tzw. czarna lista agresywnych praktyk rynkowych.

W związku z powyższym powstaje pytanie, czy istnieje bat na nieuczciwych sprzedawców? Odpowiedź ze wszech miar jest twierdząca. Po pierwsze, będzie to odpowiedzialność o charakterze cywilnym, wyrażona w przepisie art. 12 ust. 1 ustawy, stanowiąca rozszerzenie kodeksowej odpowiedzialności na zasadach ogólnych z przepisu art. 415 k.c. (ex delicto).

Art.  12. ust. 1. W razie dokonania nieuczciwej praktyki rynkowej konsument, którego interes został zagrożony lub naruszony, może żądać:
1) zaniechania tej praktyki;
2) usunięcia skutków tej praktyki;
3) złożenia jednokrotnego lub wielokrotnego oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie;
4) naprawienia wyrządzonej szkody na zasadach ogólnych, w szczególności żądania unieważnienia umowy z obowiązkiem wzajemnego zwrotu świadczeń oraz zwrotu przez przedsiębiorcę kosztów związanych z nabyciem produktu;
5) zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na określony cel społeczny związany ze wspieraniem kultury polskiej, ochroną dziedzictwa narodowego lub ochroną konsumentów.

Art. 415 k.c. Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia.

Co szczególnie istotne, z roszczeniami, o których mowa w ust. 1 pkt 1, 3 i 5, mogą wystąpić również: 1) Rzecznik Praw Obywatelskich; 2) Rzecznik Finansowy; 3) krajowa lub regionalna organizacja, której celem statutowym jest ochrona interesów konsumentów; 4) powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów. Warto zatem ww. podmiotom zgłaszać wszelkie wykryte przez nas nieprawidłowści.

Trzeba także zwrócić uwagę, że ustawodawca w przepisie art. 13 ustawy przesunął tzw. ciężar dowodu i uznał, że to przedsiębiorca ma udowodnić, że dana praktyka rynkowa nie stanowi nieuczciwej praktyki wprowadzającej w błąd, a nie kupujący winien udawadniać, że dana praktyka rynkowa stanowi nieuczciwej praktyki wprowadzającej w błąd. Jest to przepis o charakterze szczególnym (lex specialis) w stosunku do ogólnej zasady ciężaru dowodowego (onus probandi), wyrażonej w przepisie art. 6 k.c. (lex generali).

Art. 6 k.c. Ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne.

Art.  13. Ciężar dowodu, że dana praktyka rynkowa nie stanowi nieuczciwej praktyki wprowadzającej w błąd spoczywa na przedsiębiorcy, któremu zarzuca się stosowanie nieuczciwej praktyki rynkowej.

Po drugie, będzie to odpowiedzialność karna, ale tylko w odniesieniu do praktyk agresywnych (art. 15 w zw. z art. 9 ustawy), oraz do tzw. systemu argentyńskiego (art. 16 w zw. z art. 10 ustawy).

Art.  15. ust. 1. Kto stosuje agresywną praktykę rynkową, podlega karze grzywny.

Art.  16. ust. 1. Kto stosuje nieuczciwą praktykę rynkową polegającą na zarządzaniu mieniem gromadzonym w ramach grupy z udziałem konsumentów w celu finansowania zakupu produktu w systemie konsorcyjnym, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Bądźcie więc czujni i nie dajcie się ponieść czarnopiątkowemu szaleństwu 🙂

Polecam także lekturę artykułu na stronie UOKiK – Black Friday, Cyber Monday – nie daj się oszukać.